Της Αλεξίας Χαρακίδα
Η συστηματική ενσωμάτωση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην καθημερινότητα συνιστά πλέον ένα πολυεπίπεδο κοινωνικοοικονομικό και θεσμικό φαινόμενο. Η διαρκής έκθεση σε ψηφιακό περιεχόμενο και η συνεχής ανάγκη συμμετοχής σε διαδικτυακές κοινότητες αναδιαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς, αντιλήψεις και θεμελιώδη δικαιώματα. Στο νέο αυτό ψηφιακό περιβάλλον, η ψυχική υγεία, η κοινωνική αλληλεπίδραση και το νομικό πλαίσιο καλούνται να ανταποκριθούν σε πρωτόγνωρες προκλήσεις.
Η συνεχής χρήση των social media έχει χαρακτηριστεί από διεθνείς ερευνητικούς οργανισμούς ως μορφή συμπεριφορικής εξάρτησης. Το αδιάκοπο scrolling, η ανάγκη άμεσης ανταπόκρισης και η αναζήτηση ψηφιακής επιβεβαίωσης υπονομεύουν την αυτορρύθμιση και μεταβάλλουν τις κοινωνικές νόρμες. Οι μηχανισμοί ανταμοιβής που ενεργοποιούνται ενισχύουν το άγχος, την αίσθηση μειονεξίας και την αλλοίωση της αυτοεικόνας, ενώ ταυτόχρονα μειώνουν την ποιότητα των πραγματικών κοινωνικών επαφών. Παρά την ψευδαίσθηση σύνδεσης, η ψηφιακή απομόνωση αυξάνεται, ιδίως σε νεότερες ηλικίες.
Η επιβάρυνση της ψυχικής υγείας αποτελεί κρίσιμη πτυχή του φαινομένου. Η επιλεκτική προβολή ιδανικών εικόνων και ο συνεχής κοινωνικός ανταγωνισμός που καλλιεργείται στις πλατφόρμες οδηγούν σε αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών, διαταραχών ύπνου και μειωμένης συγκέντρωσης. Οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες, λόγω της έντονης ανάγκης για κοινωνική αποδοχή, πλήττονται δυσανάλογα από αυτές τις επιπτώσεις.
Παράλληλα, η λειτουργία των social media βασίζεται στη μαζική συλλογή, επεξεργασία και αξιοποίηση προσωπικών δεδομένων. Η αρχή της ελαχιστοποίησης συχνά καταστρατηγείται, ενώ οι χρήστες αγνοούν το εύρος των πληροφοριών που συλλέγονται, τις αλγοριθμικές διαδικασίες προφίλ και τις συνέπειες της συναίνεσης που παρέχουν. Το «ψηφιακό αποτύπωμα» που δημιουργείται είναι διαρκές και συχνά μελλοντικά ανεξέλεγκτο.
Το νομικό πλαίσιο καλείται να λειτουργήσει ως αντίβαρο στις τεχνολογικές εξελίξεις. Ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (GDPR) και ο ν. 4624/2019 καθιερώνουν δικαιώματα όπως πρόσβαση, διόρθωση, περιορισμό επεξεργασίας και διαγραφή δεδομένων, ενώ προβλέπουν αυστηρές κυρώσεις για παραβιάσεις. Παράλληλα, ο Ποινικός Κώδικας (άρθρα 361–363) καλύπτει εξίσου τον ψηφιακό χώρο, καθιστώντας τη συκοφαντική δυσφήμηση, την εξύβριση και κάθε προσβολή της προσωπικότητας ποινικά κολάσιμες πράξεις. Η διάδοση ψευδών ή προσβλητικών αναρτήσεων θεμελιώνει επίσης αστικές αξιώσεις αποζημίωσης (άρθρο 57 ΑΚ). Σημαντικό πεδίο αποτελεί και η ηλεκτρονική παρενόχληση, ιδίως κατά ανηλίκων, όπου η ελληνική έννομη τάξη προβλέπει ποινικές κυρώσεις, ασφαλιστικά μέτρα και άμεσες εισαγγελικές παρεμβάσεις. Αντίστοιχα, η ανεξέλεγκτη χρήση εικόνας χωρίς συναίνεση παραβιάζει δικαιώματα προσωπικότητας και πνευματικής ιδιοκτησίας, σύμφωνα με τον ν. 2121/1993.
Στο σύνολό του, το φαινόμενο επιβάλλει έναν αναστοχασμό για το πώς πρέπει η κοινωνία να πορεύεται μέσα στην ψηφιακή εποχή. Η ενίσχυση της ψηφιακής παιδείας, η ενημέρωση των πολιτών για τα νομικά τους δικαιώματα, η καλλιέργεια κριτικής σκέψης και η προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας συνιστούν αναγκαία εργαλεία. Η τεχνολογία εξελίσσεται ταχύτερα από το δίκαιο, ωστόσο η προστασία του ανθρώπου ως χρήστη, πολίτη και υποκειμένου δικαιωμάτων παραμένει ο θεμελιώδης στόχος.
H Αλεξία Χαρακίδα έχει σπουδάσει Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνική Διοίκηση ΔΠΘ, ΠΜΣ Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα ΕΚΠΑ, ΠΜΣ Δημόσιο Δίκαιο και Δημόσια Πολιτική ΕΚΠΑ και είναι Υποψήφια Διδάκτωρ Νομικής Αθηνών.
