Της Αλεξίας Χαρακίδα
Η οικογένεια αποτελεί τον αρχαιότερο και σταθερότερο θεσμό της ανθρώπινης κοινωνίας. Είναι ο πυρήνας μέσα από τον οποίο το άτομο εισάγεται στην κοινωνική ζωή, μαθαίνει να σχετίζεται, να επικοινωνεί, να αγαπά, να αναγνωρίζει όρια και να εσωτερικεύει αξίες. Η οικογένεια δεν είναι απλώς ένας βιολογικός ή νομικός δεσμός· είναι μια ζωντανή μικρογραφία της κοινωνίας, μέσα στην οποία διαμορφώνεται ο χαρακτήρας, η ηθική στάση και η συναισθηματική ωριμότητα του ανθρώπου. Από αυτήν εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό τόσο η κοινωνική συνοχή όσο και η ψυχική υγεία του ατόμου, δηλαδή η εσωτερική του ισορροπία και η ικανότητά του να λειτουργεί δημιουργικά και με σεβασμό στο συλλογικό συμφέρον.
Η ελληνική έννομη τάξη αναγνωρίζει τη σημασία της οικογένειας ως θεμελίου του κοινωνικού συνόλου. Το άρθρο 21 του Συντάγματος προβλέπει ρητά ότι «η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους». Η συνταγματική αυτή διάταξη δεν έχει μόνο νομικό περιεχόμενο· αποτυπώνει μια αξιακή ιεράρχηση, σύμφωνα με την οποία η οικογένεια αποτελεί πρωτογενή φορέα διαμόρφωσης πολιτών με κοινωνική συνείδηση. Παράλληλα, το ευρωπαϊκό δίκαιο, μέσω της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρα 8 και 12), κατοχυρώνει το δικαίωμα του σεβασμού της οικογενειακής ζωής και της ίδρυσης οικογένειας, προτάσσοντας την προστασία της ιδιωτικής και συναισθηματικής σφαίρας του ατόμου. Οι ρυθμίσεις αυτές αναδεικνύουν την οικογένεια ως θεσμό που δεν αφορά μόνο την ατομική ευτυχία, αλλά και τη συλλογική σταθερότητα.
Η κοινωνική συνοχή προϋποθέτει εμπιστοσύνη, αλληλεγγύη και κοινές αξίες. Αυτές οι αξίες δεν είναι προϊόντα νομοθεσίας ούτε διδάσκονται αποκλειστικά μέσω της παιδείας· καλλιεργούνται πρωτίστως μέσα στην οικογένεια. Εκεί το παιδί μαθαίνει ότι η αγάπη συνδέεται με τη φροντίδα, ότι η ελευθερία συνοδεύεται από ευθύνη, ότι η διαφορετικότητα μπορεί να συνυπάρχει με την ενότητα. Η οικογένεια λειτουργεί ως το πρώτο σχολείο κοινωνικής συμπεριφοράς, όπου ο άνθρωπος μαθαίνει να υπερβαίνει τον εγωκεντρισμό και να αντιλαμβάνεται τη σημασία του «εμείς». Όταν αυτό το θεμέλιο είναι υγιές, μεταφέρεται και σε ευρύτερες κοινωνικές δομές· όταν όμως διαταράσσεται, η κοινωνία βιώνει κρίση αξιών, ατομικισμό και διάρρηξη των κοινωνικών δεσμών.
Η ψυχική υγεία του ανθρώπου συνδέεται άρρηκτα με την ποιότητα των οικογενειακών του εμπειριών. Το συναισθηματικό κλίμα στο οποίο αναπτύσσεται το παιδί επηρεάζει τη μετέπειτα ικανότητά του να εμπιστεύεται, να αγαπά, να διαχειρίζεται συγκρούσεις και να δημιουργεί υγιείς σχέσεις. Μια οικογένεια που λειτουργεί με σεβασμό, σταθερότητα και διάλογο ενισχύει την ανθεκτικότητα και την αυτοεκτίμηση. Αντίθετα, μια οικογένεια συγκρουσιακή, βίαιη ή συναισθηματικά αδιάφορη παράγει ανασφάλεια, ψυχικά τραύματα και πρότυπα δυσλειτουργικής συμπεριφοράς. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότερες έρευνες για την ψυχική υγεία και την κοινωνική συμπεριφορά αναδεικνύουν τον οικογενειακό παράγοντα ως καθοριστικό για την πρόληψη ψυχικών διαταραχών και αντικοινωνικών τάσεων.
Στη σύγχρονη εποχή, ο θεσμός της οικογένειας υφίσταται ραγδαίους μετασχηματισμούς. Οι αλλαγές στους ρόλους των φύλων, η οικονομική πίεση, η τεχνολογική αποξένωση και η έλλειψη χρόνου έχουν μεταβάλει ριζικά τη δομή και τη λειτουργία της. Η πολυμορφία των οικογενειακών μορφών (μονογονεϊκές οικογένειες, ζευγάρια χωρίς γάμο, ομόφυλες ενώσεις) μαρτυρεί ότι η έννοια της οικογένειας επαναπροσδιορίζεται διαρκώς. Ωστόσο, ο πυρήνας της, η ανάγκη για αγάπη, αποδοχή και στήριξη παραμένει αμετάβλητος. Η Πολιτεία, οφείλει όχι να προστατεύει μια «παραδοσιακή» μορφή οικογένειας, αλλά να διασφαλίζει το περιβάλλον όπου κάθε μορφή οικογενειακής σχέσης μπορεί να προάγει την ψυχική και κοινωνική ευημερία των μελών της.
Η κρίση των αξιών που χαρακτηρίζει τις μετανεωτερικές κοινωνίες έχει επιδράσει βαθιά και στον οικογενειακό θεσμό. Η υπεροχή του ατομικισμού, η εμπορευματοποίηση των σχέσεων και η αποδυνάμωση των δεσμών αλληλεγγύης έχουν οδηγήσει σε φαινόμενα εσωτερικής αποξένωσης. Το άτομο αναζητά την αυτοπραγμάτωσή του εκτός κοινοτήτων, με αποτέλεσμα να υπονομεύεται η έννοια του «ανήκειν». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η οικογένεια μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην κοινωνική ρευστότητα: ως χώρος επανανοηματοδότησης των αξιών, ανασύστασης του δεσμού και καλλιέργειας συναισθηματικής ασφάλειας. Δεν υπάρχει ψυχική ανθεκτικότητα χωρίς αξιακή σταθερότητα, ούτε κοινωνική συνοχή χωρίς συναισθηματική καλλιέργεια.
Η ενίσχυση της οικογένειας δεν σημαίνει επιστροφή σε παρωχημένα πρότυπα, αλλά επένδυση στην παιδεία, στην ψυχική υποστήριξη των γονέων, στη συμφιλίωση επαγγελματικής και οικογενειακής ζωής, στην κοινωνική πολιτική που αναγνωρίζει ότι η υγεία της οικογένειας καθορίζει την υγεία της κοινωνίας. Οι γονείς χρειάζονται καθοδήγηση, στήριξη και θεσμικά εργαλεία, όχι μόνο για να επιβιώσουν οικονομικά, αλλά και για να προσφέρουν στα παιδιά τους ένα περιβάλλον αγάπης και σταθερότητας. Η ψυχική υγεία, η κοινωνική συνοχή και οι αξίες δεν οικοδομούνται μέσα σε κενό· απαιτούν πολιτισμική και θεσμική φροντίδα.
Συνοψίζοντας, η οικογένεια αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο εδράζεται η ανθρώπινη κοινωνία. Είναι ο φορέας που ενώνει το ατομικό με το συλλογικό, το συναισθηματικό με το ηθικό, το ψυχικό με το κοινωνικό. Στον βαθμό που η οικογένεια παραμένει χώρος αγάπης, σεβασμού και αξιών, η κοινωνία διατηρεί τη συνοχή της και ο άνθρωπος την ψυχική του υγεία. Η κρίση του θεσμού της οικογένειας δεν είναι παρά η αντανάκλαση της κρίσης των αξιών μας· και η αναγέννησή της μπορεί να αποτελέσει το πρώτο βήμα για την επαναφορά της κοινωνικής ισορροπίας και της εσωτερικής γαλήνης του ανθρώπου.
H Αλεξία Χαρακίδα έχει σπουδάσει Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνική Διοίκηση ΔΠΘ, ΠΜΣ Δημοσιογραφία και Νέα Μέσα ΕΚΠΑ, ΠΜΣ Δημόσιο Δίκαιο και Δημόσια Πολιτική ΕΚΠΑ και είναι Υποψήφια Διδάκτωρ Νομικής Αθηνών.
